آتشکده

آتشکده


پرستشگاه زرتشتیان که آتش در جایى خاص از آن قرار دارد و مهم‏ترین آیینهاى دینى در آن و در برابر آتش انجام مى‏گیرد . زمان آغاز برپا داشتن آتشکده معلوم نیست . ظاهراً زرتشتیان از سده 4 ق م به بعد به تقلید از مردم بین‏النّهرین به ساختن معبد پرداخته‏اند . پیش از آن مراسم دینى آنان در فضاى آزاد و به ویژه بر بلندیها انجام مى‏گرفت . اطلاعات ما در باره آتشکده‏ها خصوصاً از دوره ساسانى و اسلامى است . آتشکده‏هاى آن دوران معمولاً بناى مکعّب گنبددارى بوده که چهار طاق نامیده مى‏شده است . مقدس‏ترین قسمت هر آتشکده ، جایى که آتش در آن نگاهدارى مى‏شود ، اتاق کوچک مکعبى یا مکعب مستطیل شکلى است به نام گنبد (در اصطلاح زرتشتیان ایران) ، یا آتشگاه (در اصطلاح زرتشتیان هندوستان) . اصطلاح گنبد در این مورد در زبان پهلوى نیز رایج بوده است . در آتشکده‏هاى زرتشتیان هند (پارسیان) دیوار این اتاق مشبّک است تا عبادت کنندگان بتوانند آتش را از دور ببینند . این گونه آتشکده‏ها داراى درى است که موبدان براى خدمت به آتش از آن در وارد اتاق آتش مى‏شوند . آتشکده‏هاى قدیمى یزد و کرمان داراى اتاق بزرگى است (به نام گَهَنْبار خانه یا محراب و غیره) که عبادت کنندگان در آن اجتماع مى‏کنند و آتش در اتاق مجزّا با دیوارهاى ضخیم به دور از چشم پرستش کنندگان نگاهدارى مى‏شود . در گذشته براى محفوظ ماندن آتش و آلوده نشدن آن ، جز روحانیان زرتشتى هیچکس مجاز به داخل شدن به آن اتاق و دیدن آتش مقدس نبود . در سده‏هاى 13 و 14 ش ، در کرمان و یزد و تهران آتشکده‏هایى به سبک آتشکده‏هاى پارسیان هند (آگیارى) ساخته شده است که در آنها آتش در اتاق مکعب شکلى که در وسط قرار دارد ، مى‏درخشد و از پنجره‏هاى شیشه‏اى قابل رؤیت است . آتشدان در گودى بالاى ستونى گرد و سفالى (در قدیم سنگى ، به نام مَغرِب در کرمان ، کَلَک در یزد و آدُخْش در شریف آباد اردستان) در زیر قبّه‏اى نهاده شده است.
آتشکده‏ها بنابر اهمیت نوع آتشى که در آن است ، به 3 دسته تقسیم مى‏شوند : آتشِ بَهْرام ، آدُران و دادگاه : 1 . براى تأسیس آتش بهرام (در زبان پهلوى آتَخْشِ وَهْرام) شانزده آتش گوناگون مانند آتش خانگى و آتش صنعتگران و غیره گردآورى مى‏شود و در طىّ دعاخوانیهاى متعدّد و مراسم دینى دقیق و طولانى »تطهیر« و »تقدیس« مى‏گردد . پس از این مراسم ، آتش مقدس را با تشریفات دینى خاص در اتاق مخصوص در آتشکده در زیر قبه بر جاى خود مى‏نهند ، یا اصطلاحاً بر تخت مى‏نشانند . پس از آن فقط موبدانى که داراى شرایط و درجات خاص دینى باشند ، مى‏توانند براى خدمتگزارى به آن اتاق (گنبد) داخل شوند . آتشکده‏اى که این گونه آتش در آن جاى دارد ، به ویژه آتشکده بهرام یا آتشِ بهرام (ایزد پیروزى به نزد ایرانیان قدیم) نامیده مى‏شود ؛ 2 . تقدیس آدُران (یا به اصطلاح پارسیان هند آدریان ، در پهلوى به گونه عام آدُر یا آتَخْش) بسیار آسان‏تر است . چهار نوع آتش براى این منظور کافى است ، ولى تشریفات بر تخت نشاندن آن در گنبد همانند آتش بهرام است ، اما خدمتگزارى آن ساده‏تر است . این نوع آتشکده در ایران دَرِ مهر ، و در هند آگیارى نامیده مى‏شود ؛ 3 . دادگاه (در پهلوى آدَروگ) آتشى است که تنها از یک آتش خانگى تقدیس شده ، تشکیل مى‏یابد . گرچه تقدیس این آتش به وسیله روحانى زرتشتى انجام مى‏گیرد ، اما هر فرد عادى زرتشتى مى‏تواند آن را خدمت کند . این خدمت ، یعنى هیزم و بوى خوش بر آن نهادن ، مستلزم تشریفات بسیار کمى است . آتش دادگاه در دو مکان مى‏تواند وجود داشته باشد : یکى در معبد عمومى که با همان تشریفات دو آتش دیگر در گنبد قرار مى‏گیرد ، دیگرى در اتاق کوچکى نزدیک دخمه که روحانیان یا مردم عادى زرتشتى از آن مراقبت مى‏کنند . همچنین در بعضى خانه‏هاى اعیانى زرتشتى ، خصوصاً در هندوستان ، آتش دادگاه براى اجراى اعمال دینى نگاهدارى مى‏شد . اغلب این آتشهاى خصوصى بعداً در معبدى مستقر گشته و تبدیل به آتشکده عمومى شده‏اند . آتشِ مرتبه پایین‏تر نمى‏تواند به مرتبه بالاتر تبدیل گردد و اگر آتشى به ناچار باید به آتشکده دیگرى نقل شود ، با آتش مستقر در آن آتشکده در زیر یک گنبد قرار نمى‏گیرد ، بلکه آتش منتقل شده در اتاقى جداگانه نگاهدارى مى‏شود و دو آتش از یکدیگر دور مى‏مانند . از میان آتشکده‏هاى دوران ساسانى سه آتشکده که در آنها آتش بهرام مى‏درخشیده است ، از اهمیت بسیارى برخوردار بوده‏اند : 1 . آذَرْ فَرْنْبَغ ؛ 2 . آذَرْ گُشْنَسب ؛ 3 . آذَر بُرزین مهر . هر کدام از این آتشکده‏ها منسوب به یکى از طبقات اجتماعى ساسانى است : فَرْنْبَغ آتشِ روحانیان ، گُشنسب آتشِ جنگجویان و بُرزین مهر آتشِ کشاورزان است . آذر فرنبغ در دوره ساسانى در کاربان فارس جاى داشته ، اما بر طبق افسانه‏اى ، اصلاً از خوارزم بدان ناحیه انتقال یافته بوده است . گُشنسب که ظاهراً آتش قدیم مغان ماد بوده ، در کنار دریاچه ارومیه احتمالاً در شیز (تخت سلیمان) در آذربایجان بوده و در دوره ساسانى مهم‏ترین آتشکده به شمار مى‏رفته‏
است . بُرزین‏مهر در کوه ریوَنْد نیشابور قرار داشته است . قابل توجه است که هر یک از این سه آتشکده به سرزمین اصلى یکى از سه سلسله بزرگ ایرانى یعنى مادها و پارتها و ساسانیان منتسب بوده است . در دوره ساسانى بُرزین مهر ، آتش ناحیه پارت ، به علل سیاسى از اهمیت کمترى برخوردار بوده است . علاوه بر این سه آتشکده مهم و بزرگ ، آتشکده‏هاى بسیارى وجود داشته که خرابه‏هاى بعضى از آنها هنوز بر جاى است . شاهان ساسانى در هنگام جلوس آتشى را تأسیس مى‏کردند که مبدأ سالهاى پادشاهى آنان به شمار مى‏رفت . امور آتشکده‏ها در دوران ساسانى بر عهده دیوان خیرات (دیوانِ کِردَگان) یا اوقاف (رُوانَگان) بوده است ، و خطى که محاسبات امور آتشکده بدان نوشته مى‏شده »آتش هَمار دفیره« نام داشته است .
پس از اسلام برخى آتشکده‏ها تا چند قرنى بر جاى ماندند ، ولى با گرایش ایرانیان به اسلام به تدریج از شمار آنها کاسته شد و به ویرانى گرایید . ویرانه‏هاى بسیارى از آنها اکنون باقى است . بعضى آتشکده‏ها با تغییراتى تبدیل به مسجد شد ، مانند مسجد جمعه اصفهان یا اردستان و جز آن . در معمارى دوره اسلامى ایران ، به ویژه در ساختمان مساجد از طرح بناى آتشکده‏ها (چهارطاق) استفاده شده است . (دائرةالمعارف بزرگ اسلامى)
از امام باقر (ع) نقل است که چون آدم دو فرزند خود : هابیل و قابیل را امر کرد که قربانى کنند وهابیل گوسفنددار بود و قابیل کشاورز ، هابیل گوسفندى را از بهترین گوسفندان خود حاضر ساخت ولى قابیل مقدارى از محصول ناپاک کشت خود را ، و قربانى هابیل قبول شد و قربانى قابیل مردود گشت و قانون قربانى چنین بود که قربانى را به آتش نزدیک مى‏بردند اگر آتش آن را مى‏خورد قبول بود ، پس قابیل به آتش متوسل شد وخانه‏اى را بعنوان آتشکده بساخت ، و این اولین آتشکده‏اى بود که ساخته شد . (بحار:23و63)

منبعhttp://www.parsianforum.com/archive/index.php/t-62685.html